علائم زخم بستر| راهنمای جامع شناخت و تشخیص زودهنگام
زخم بستر، که به نام‌های زخم فشاری یا زخم دکوبیتوس نیز شناخته می‌شود، آسیب موضعی به پوست و بافت زیرین است که در اثر فشار مداوم، اصطکاک یا برش ایجاد می‌شود. شناخت علائم زخم بستر در مراحل اولیه بسیار حیاتی است زیرا تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند از پیشرفت زخم و بروز عوارض جدی‌تر جلوگیری کند. این مقاله همراه با دکتر علی پرند فوق تخصص جراحی پلاستیک زیبایی و ترمیمی، به بررسی جامع علائم زخم بستر در مراحل مختلف پیشرفت آن می‌پردازد تا افراد، به‌ویژه مراقبین و بیماران در معرض خطر، بتوانند به موقع این عارضه را شناسایی و اقدامات لازم را انجام دهند.
اهمیت شناخت علائم زخم بستر
شناخت علائم زخم بستر نه تنها برای درمان به موقع بلکه برای پیشگیری از بروز آن نیز ضروری است. با آگاهی از نشانه‌های اولیه، می‌توان با تغییر وضعیت بیمار، استفاده از وسایل حمایتی و مراقبت‌های پوستی مناسب، از ایجاد زخم جلوگیری کرد یا در مراحل اولیه آن را متوقف نمود. عدم توجه به علائم اولیه می‌تواند منجر به پیشرفت زخم به مراحل جدی‌تر، درد شدید، عفونت‌های خطرناک و در نهایت کاهش کیفیت زندگی بیمار شود.
مراحل زخم بستر و علائم مرتبط با هر مرحله
زخم بستر به طور کلی به چهار مرحله اصلی تقسیم می‌شود که هر مرحله نشان‌دهنده عمق و شدت آسیب بافتی است. علائم هر مرحله با دیگری متفاوت است و شناخت این تفاوت‌ها برای تشخیص صحیح و اقدامات درمانی مناسب اهمیت دارد.
علائم زخم بستر در مرحله اول: زخم سطحی – قرمزی غیرقابل برگشت پوست
مرحله اول زخم بستر خفیف‌ترین حالت آن است و اغلب با تغییرات ظاهری پوست مشخص می‌شود. در این مرحله، پوست هنوز سالم است و دچار پارگی یا زخم باز نشده است.
علائم کلیدی مرحله اول
- قرمزی مداوم پوست (اریتم غیرقابل بلانچ): مهم‌ترین علامت مرحله اول، قرمزی پوست در ناحیه تحت فشار است که با فشار انگشت یا دست، رنگ آن به سفید تغییر نمی‌کند (بلانچ نمی‌شود) و پس از برداشتن فشار، قرمزی مجدداً برمی‌گردد. این نشان دهنده اختلال در خون‌رسانی مویرگی و آسیب اولیه به بافت است.
- نکته: در پوست‌های روشن، قرمزی به وضوح قابل مشاهده است. اما در پوست‌های تیره، تشخیص قرمزی ممکن است دشوارتر باشد و به‌جای قرمزی، پوست ممکن است به رنگ بنفش، آبی یا تیره تر از پوست اطراف تغییر رنگ دهد.
- گرما، سفتی یا نرمی غیرعادی پوست: ناحیه قرمز شده ممکن است نسبت به پوست اطراف گرم‌تر، سفت‌تر یا نرم‌تر باشد. این تغییرات نشان‌دهنده التهاب و آسیب بافتی زیرین است.
- درد یا خارش: بیمار ممکن است در ناحیه آسیب‌دیده احساس درد، سوزش، خارش یا ناراحتی کند. گاهی اوقات نیز ممکن است ناحیه بی‌حس باشد.
- تغییر دما: ناحیه آسیب‌دیده ممکن است نسبت به پوست اطراف گرم‌تر یا سردتر باشد.
- پوست دست نخورده: در مرحله اول، پوست هنوز پاره نشده و زخم باز وجود ندارد. فقط تغییرات رنگ و حس در پوست مشاهده می‌شود.
اهمیت تشخیص در مرحله اول: تشخیص زخم بستر در مرحله اول بسیار مهم است زیرا با اقدامات ساده‌ای مانند کاهش فشار بر ناحیه آسیب‌دیده، تغییر وضعیت مکرر، استفاده از تشک‌های مناسب و مراقبت‌های پوستی، می‌توان از پیشرفت زخم جلوگیری کرد و بهبودی کامل را تسریع نمود.
علائم زخم بستر در مرحله دوم: آسیب سطحی پوست – زخم سطحی و باز
در مرحله دوم، آسیب به لایه‌های سطحی پوست (اپیدرم و بخشی از درم) گسترش یافته و زخم سطحی ایجاد می‌شود.
علائم کلیدی مرحله دوم
- زخم باز و سطحی: مشخص‌ترین علامت مرحله دوم، ایجاد زخم باز است که شبیه ساییدگی، تاول ترکیده یا خراشیدگی سطحی به نظر می‌رسد. عمق زخم سطحی است و به لایه‌های عمیق‌تر پوست نفوذ نمی‌کند.
- رنگ قرمز-صورتی بستر زخم: بستر زخم (قسمت داخلی زخم) معمولاً به رنگ قرمز یا صورتی روشن است.
- مرطوب بودن زخم: زخم ممکن است مرطوب باشد و از آن ترشحات شفاف یا سروزی (آبکی و زرد روشن) خارج شود.
- درد: معمولاً در این مرحله زخم دردناک است و بیمار در ناحیه آسیب‌دیده احساس ناراحتی می‌کند.
- عدم وجود بافت مرده: در مرحله دوم، معمولاً بافت مرده (نکروز) در زخم مشاهده نمی‌شود.
- ممکن است تاول وجود داشته باشد: در برخی موارد، قبل از باز شدن زخم، ممکن است تاول‌های پر از مایع روی پوست ظاهر شوند که بعداً می‌ترکند و زخم باز ایجاد می‌کنند.
مراقبت‌های مرحله دوم: در این مرحله، مراقبت از زخم شامل تمیز نگه داشتن زخم، پانسمان مناسب برای حفظ رطوبت محیط زخم و جلوگیری از عفونت است. همچنین ادامه کاهش فشار بر ناحیه آسیب‌دیده برای بهبود زخم ضروری است.
علائم زخم بستر در مرحله سوم: زخم عمیق با آسیب به بافت زیرپوستی
در مرحله سوم، زخم به لایه‌های عمیق‌تر پوست و بافت زیرپوستی (بافت چربی) نفوذ می‌کند.
علائم کلیدی مرحله سوم
- زخم عمیق و حفره‌دار: زخم در مرحله سوم عمیق‌تر از مرحله دوم است و به شکل یک حفره یا گودال در پوست به نظر می‌رسد.
- آسیب به بافت چربی: بافت چربی زیرپوستی ممکن است در بستر زخم دیده شود.
- وجود بافت مرده (نکروز): ممکن است بافت مرده به رنگ زرد (اسلاف) یا بافت سیاه رنگ و خشک (اسکار) در زخم دیده شود.
- ترشحات چرکی: احتمال وجود ترشحات چرکی و عفونی از زخم بیشتر است و زخم ممکن است بوی نامطبوعی داشته باشد.
- درد: زخم معمولاً دردناک است، اگرچه در برخی موارد به دلیل آسیب به عصب‌ها، درد ممکن است کاهش یابد یا وجود نداشته باشد.
- تورم و التهاب: پوست اطراف زخم ممکن است متورم، قرمز و ملتهب باشد.
مراقبت‌های مرحله سوم: درمان زخم در مرحله سوم پیچیده‌تر است و ممکن است نیاز به مداخلات پزشکی تخصصی مانند دبریدمان (برداشتن بافت مرده)، استفاده از پانسمان‌های پیشرفته و در صورت وجود عفونت، آنتی‌بیوتیک‌ها باشد. کاهش فشار و تغذیه مناسب نیز در این مرحله بسیار مهم است.
علائم زخم بستر در مرحله چهارم: زخم بسیار عمیق با آسیب به عضله، استخوان یا مفصل
مرحله چهارم شدیدترین و عمیق‌ترین مرحله زخم بستر است که در آن آسیب بافتی به عضلات، استخوان‌ها، تاندون‌ها و مفاصل گسترش می‌یابد.
علائم کلیدی مرحله چهارم
- زخم بسیار عمیق: زخم در این مرحله بسیار عمیق است و ممکن است عضلات، استخوان‌ها، تاندون‌ها و مفاصل زیرین را در معرض دید قرار دهد.
- نکروز گسترده: بافت مرده (نکروز) به طور گسترده در زخم وجود دارد و ممکن است به رنگ سیاه، قهوه‌ای یا زرد باشد.
- ترشحات فراوان و چرکی: زخم معمولاً ترشحات فراوان و چرکی دارد و بوی بسیار نامطبوعی می‌دهد.
- عفونت شدید: احتمال عفونت بسیار بالا است و عفونت ممکن است به استخوان (استئومیلیت) یا خون (سپسیس) گسترش یابد که بسیار خطرناک است.
- درد یا بی‌حسی: ممکن است درد شدید وجود داشته باشد یا به دلیل آسیب گسترده به عصب‌ها، ناحیه زخم بی‌حس باشد.
- تونل‌زنی (سینوس): ممکن است در اطراف زخم، تونل‌ها یا حفره‌هایی ایجاد شود که به بافت‌های زیرین گسترش می‌یابند (سینوس).
مراقبت‌های مرحله چهارم: درمان زخم در مرحله چهارم بسیار پیچیده و طولانی‌مدت است و معمولاً نیاز به جراحی برای برداشتن بافت مرده، ترمیم و بازسازی بافت آسیب‌دیده، درمان عفونت‌های شدید و مراقبت‌های تخصصی دارد. در این مرحله، توجه به تغذیه، کنترل درد و پیشگیری از عوارض سیستمیک بسیار حیاتی است.
علائم عمومی مرتبط با زخم بستر در تمام مراحل
علاوه بر علائم مختص هر مرحله، برخی علائم عمومی نیز ممکن است در افراد مبتلا به زخم بستر دیده شود:
- تب: در صورت وجود عفونت، بیمار ممکن است دچار تب شود.
- افزایش ضربان قلب و تنفس: عفونت شدید می‌تواند منجر به افزایش ضربان قلب و تنفس شود.
- ضعف و بی‌حالی: بیمار ممکن است احساس ضعف، خستگی و بی‌حالی عمومی داشته باشد، به‌ویژه در مراحل پیشرفته و در صورت وجود عفونت.
- کاهش اشتها: به دلیل درد، ناراحتی و بیماری، اشتها بیمار ممکن است کاهش یابد.
- تحریک‌پذیری و بی‌قراری: درد و ناراحتی ناشی از زخم می‌تواند باعث تحریک‌پذیری و بی‌قراری بیمار شود.
نکات مهم در تشخیص علائم زخم بستر
- معاینه منظم پوست: به‌ویژه در افراد در معرض خطر، معاینه منظم پوست (حداقل یک بار در روز) برای تشخیص علائم اولیه زخم بستر ضروری است. مناطقی که بیشتر تحت فشار هستند (پاشنه پا، نشیمنگاه، لگن، آرنج، پشت سر و غیره) باید با دقت بیشتری بررسی شوند.
- توجه به تغییرات پوستی: هرگونه تغییر در رنگ، دما، حس و بافت پوست باید جدی گرفته شود و به پزشک یا پرستار اطلاع داده شود.
- پرسش از بیمار: از بیمار در مورد هرگونه درد، خارش، سوزش یا ناراحتی در نواحی تحت فشار سوال شود.
- استفاده از ابزارهای ارزیابی: در مراکز درمانی، از ابزارهای ارزیابی زخم بستر مانند مقیاس برادن برای تعیین میزان خطر و ارزیابی وضعیت زخم استفاده می‌شود.
- مشورت با متخصص: در صورت مشاهده هرگونه علامت مشکوک به زخم بستر، به‌خصوص در مراحل پیشرفته، مشورت با پزشک یا متخصص زخم برای تشخیص دقیق و درمان مناسب ضروری است.
نتیجه‌گیری
شناخت دقیق علائم زخم بستر در مراحل مختلف، اولین قدم برای پیشگیری، تشخیص زودهنگام و درمان موثر این عارضه است. آگاهی از این علائم به بیماران، خانواده‌ها و مراقبین کمک می‌کند تا به موقع متوجه بروز زخم بستر شوند و اقدامات لازم را برای جلوگیری از پیشرفت آن انجام دهند. تشخیص و درمان زودهنگام زخم بستر نه تنها به بهبودی سریع‌تر بیمار کمک می‌کند بلکه از بروز عوارض جدی و هزینه‌های درمانی بیشتر نیز جلوگیری می‌نماید.
